Diyarbekir Qırıkları

Diyarbekir Qırıkları

12 Eylül karanlığında siyasi abiler yeraltına çekilip, firara çıkınca tüm meydanlar, Qırıklar’a kalır. O yıllarda bunların en tanınanlarından biri de Yenişehir sineması önünde simsarlık yapan Diyarbekirli Qırık Hano’ydu. Dolmuş simsarı Hano, yolcusunu gözünden tanırdı. Daha siz yanına yaklaşmadan o, “Geş bin Erğani, geş bin!” ya da “Erğani kalmasın!.” O andaki duruşu, el hareketleri bir Qırık'ın tüm özelliklerini yansıtırdı. Ayağındaki siyah uçlu kunduranın topuğu kırık olur, elindeki tespih taneleri ise hızlı biçimde sürekli dönerdi, “Geş bin Erğani!” dediğinde bile tespih taneleri şakır şakır ses çıkarırdı. Parmak arasında şaklatarak takla attırıp, kafasını dolmuşun içine uzatıp, “Delikanlı sen biraz kay, Teyzem sen de sola yanaş” deyişini halen unutmuş değilim.

Ne zaman söz Diyarbekir’den, Qırıklardan açılsa aklıma simsar Qırık Hano gelir. Onu şehirde tanımayan yok gibidir. Kulağı delik, nerede çalıntı, orada buluntu. Kuştan önce haber alır, aynı hızda ulaştırılması gereken adrese ulaştırırdı. 12 Eylül yıllarında yararını çok gördük. Qırıkça bir dil oluşturmuşlardı, kendilerince şifreleri vardı. Tehlikeli bir durum olunca yanına yaklaştığımızda eliyle işaret edip  Qırık üslubu ile “Qeybol” derdi. Simsar Hano’nun birçok Qırıktan farklı yanı yerleşik bir işyeri vardı. Qırıkların kaşarlanmış olanları Beden’in çocukları olarak tanıtırlardı kendilerini. Bunlar Dağkapı ve Xançepek’te kendi deyimleri ile “bilet keserlerdi”. Xançepek’in dar sokaklarına yolunuz düştü mü ilk önce karşınızda bu Qırıkları bulurdunuz. Bellerinde özel yapılmış bıçakları, (kendileri buna sator) der, sizin ne amaçla Xançepek’te dolaştığınızı nereye gitmek istediğinizi hemen anlarlardı. “Harbi konuşax hemşerim” der. “Biz adamı gözünden tanırığ”. Bu nedenle Xançepek sokaklarına yolu düşen (Qırık dilinde o muhite ‘aşağı mahalle’ derler) Dağkapı Suriçi’ndeki faytonları kullanmak zorunda kalırdı.

Diyarbekir’de ulusal mücadeleye ilk göz kırpan, ilk etkilenen kesimlerden biri de bu Qırıklar'dır. ‘90’lar Qırıkları için bir yol ayrımıdır aynı zamanda. Çatışmalı bu yıllar Diyarbekir’de Qırık döneminin sonudur. Ulusal mücadele geliştikçe Qırıklarda da bir dönüşüm başladı. Diyarbekir esnafına ilk önce onlar “kepenk kapa” dedi. Satorlarını bellerine takıp bu kuralı bozmak isteyenlere “Kapa hemşerim, kapa!” dediler.

Hayatları boyunca, harbiden delikanlıca bir meydan kavgasını her zaman tercih ettiler. Zayıfa, masum olana kıymadılar hiçbir zaman. Qırıkların davası, varsa yoksa delikanlılık kurallarını hiçe sayıp da ‘yanlış yapana’ydı. Kendi kurallarında can alma da yoktu. ‘90’lı yıllarda birçoğu ulusal saflara katıldı. Dağa çıkanlar oldu. Birkaç tanıdık yüzle mücadelenin farklı alanlarında karşılaştık. Bir yanları hala Qırıktı. “Simsar Hano”, “Tolas Hamé”, Sarı Bayro”, “Hacı Rızgo” ve “Bucur Hako” bunlardandı. Hacı Rızgo’yu küçüklüğünden tanırım. Gündüz ayakkabı boyacılığı, gece de Dörtyol’da yabancı marka açık-kapalı sigara satardı. Yıllar sonra İstanbul’da rastladım kendisine. Yıllar önce “boyasın abim, parlasın abim” diyen Rızgo, o görüşmemizde bana gerilla cephesindeki son gelişmeleri aktarmıştı. Diyarbekir’de tanıdığım, İstanbul’da karşılaştığım bir Qırık ta Simsar Hano’ydu. 12 Eylül yıllarında Dağkapı-Yenişehir sineması önünde “Geş bin Erğani, geş bin” diyen Hano yıllar sonra İstanbul’da Taksim dolmuş durağında bu defa “Erğani” yerine aynı üslubu ile “Geş bin Aksaray, geş bin!” diyordu. Simsar Honu’yu sesinden tanıdım. Yanına yaklaştım, baktım yine eskisi gibi, beni görünce hemen tanıdı. Elimle yıllar önceki şifreyi yapınca unutmamış hemen “Qeybol!” dedi.

 Qırık Hano da baskılara maruz kalınca çekip İstanbul’a gelmiş. “Az kalsın beni de Qeybedeceklerdi” dedi. Çok sevdiği simsarlığı İstanbul’da sürdürmek istemiş. Yine her zamanki gibi siyah uçlu kundurasının topukları kırıktı. Elinde tespihi şaklatıp duruyordu. “Geş bin Aksaray, geş bin” diyordu.

Her Diyarbekir delikanlısında bir miktar bulunur Qırıklık. Qırık kültürü şehrin kendine özgü toplumsal şartlarının ürünüdür. 12 Eylül karanlığında siyasi abilere epey yardımcı oldular. Her Qırık doğal bir kuryedir o yıllarda. Kulakları delik olduğundan, sağdan-soldan haber yetiştirirlerdi. Kendilerince siyasi işlere yardımcı oluyorlardı. Bir şeyler yaptıklarını, bir işe yaradıklarını gördükçe mutlu olurlardı. Normalde toplum içinde pek sevilmezlerdi. En ufak bir gelecek beklentileri yoktu. Umutsuzdurlar geleceğe dair. Qırık için hayat her zaman Yılmaz Güney’in “Umutsuzlar” filminin son sahnesi gibidir. Bellerinde satorları oldukça yaşarlar. Nerede bir kavga, nerede faili meçhul bir olay oldu muydu ilk önce Qırıklar gözaltına alınırdı. En fazla karakola onlar düşer. Karakollarla çok yüz göz olduklarından çoğu defa ikili oynarlar. Çok zorda kalsa arada bir iş verir, günü kurtarmaya çalışır. Qırık ne yapar eder karakola düşen arkadaşını kurtarmaya çalışır. Arkadaşı karakolda olduğu müddetçe rahat etmez. Borç harç eder işi bağlar. Bunu başardığında dünyanın en mutlu kişisidir. Başı göklere yükselir.

Qırıkça aşk…

Qırık'ın aşkı da Qırıkça'dır. Platonik aşkların en büyüğünü onlar yaşar. Bir kız sever, gece gündüz arkasından koşturur. Tabii kızın haberi bile yoktur bu durumdan. Sevdiği kız sokağa çıkınca Qırık elli metreden gözler onu. Peşine takılır, belinde sator bıçağı, kıza yan bakanı gözetir. Bir yan bakan görse vuracak, bazen kafasına koyduğu birini dar sokakta sıkıştırır. “Vula Qahpe, demeğ dawama yan bakmışsın!” der ve girişir. Ertesi gün kimse sormadan o icraatını söyler. Kendisince eylem koymuştur. “Qahpe yan bakmış!” der. Kızın haberi olup olmadığı konusunda ise cevabı hazırdır. “Ben ahmağ mıyam, çaktırır mıyam heç!”

 Qırık aşkları böyledir. Bir kız sever kızın haberi bile olmaz. Kendilerini şaraba vururlar. Normalde her Qırık iyi bir şarapçıdır zaten. Şarap onlar için bir teselli ikramiyesidir. Qırık'lar çoğu zaman sevdiği kızın ismini bile umursamazlar. O kendince bir isim koyar. Qırık'lar için en güzel sevgili ismi “dawa”dır. Qırık aşklarında sevgili bir ‘dawa’ haline gelmiştir. Sonunda kavuşmasa da “dawa”sı için yapmayacağı şey yoktur. Çoğu defa vurur, vurulur hapislere girer, ama  o yine de ısrar eder. “Qahpe, dawama yan baktı!” der. Dawasına çok bağlı olmanın pratiği onlar için içkide çıtayı yükseltmektir. Önce şarap, sonra kolonya, en son ispirtoya kadar yükselir bu çıta. Hatta aşklarını ispatlamak için dört yola çıkar, önce bir yudum çeker kafaya, sonra asfalta döker, çakmağı çakar, asfalttaki ispirto yanmaya başlar, engel olmak isteyen olursa “içim yanir” der.

Qırık'lar düğünlerden hiç eksik olmazlar. Kırnata ekiplerinin tümünü tanırlar. Diyarbekir’de düğünler yazları genelde evin bahçesinde ya da mahalle aralarında sokakta yapılır. Qırık haberi alır almaz kafayı çekip damlar düğüne. Kıyafeti tam takırdır. Oyuncu ekibinin başına geçer, hele bir de “dawam” dediği sevdiği kız kenarda, kapıdan, bacadan onu izliyorsa Qırık kendini kaybeder. O an folklorun her türlü figürünü sergiler. Mendil almış başı çeker. Şehrin yerel oyunu “delilo delilo destane” dedikçe, Qırık siyah uçlu kırık kundurasının topuğunu yere vurur. Düğün devam ederken az sonra bir başka Qırık daha gelir, oyuncu ekibinin arasına katılır. Bir ekipte iki Qırık oynamaya başladı mı diğer oyuncular yerlerine çekilir. Meydan Qırık'lara kalır. Kim ne kadar figür sergilerse o izleyicilerin alkışını toplar. Bunu bilen Qırık'lar yarış içinde yorgun düşene kadar oyunlarına devam ederler. Qırık'lar düğünlerde genellikle “avare”yi oynarlar.

Qırık'ların da çeşitleri vardır. Kimi kahveci, kimi simsar, kimi de hiçbir işe bakmaz, zuladan yaşar. Bu kesim Qırık'lığı yaşam biçimi haline getirmiştir. Qırık'ların en çok uğradığı mekanlar kahvelerdir. Hatta ev ile kahve arasında tercih yapmaya zorlanırlarsa kahveyi tercih ederler. Qırık'lar arasında isim/nam yapanlar da vardır. Kendi aralarında semtleri, köşe/bucakları paylaşırlar. Herkes kendi muhitinden sorumludur. Kimse kimsenin bölgesine giremez. Hiçbir Qırık, toplumun kendilerine taktığı “Qırık” nam-ı diğer “peQas”lığı kabul etmez. Her Qırık kendi kodu  ile tanınır. “Pişo Mahme”, “Kopo Sezo”, Dağkapılı Çeko” gibi... kendilerine sorarsanız “Bedenin çocuği” derler. Her Qırık kendisini en hakiki Diyarbakırlı olarak görür. Hatta normal, “Diyarbakırlıyız” demezler, “Diyaaarbakırlıyız”deyip vurgulu biçimde uzatırlar kelimeyi. Diyarbakırlı her delikanlı “Pişo Mahme” yi tanır. En azından ismini namını duymuştur. Gurbette başka bir şehirde Diyarbekirli  birine rastladığında diyalog kurmak için ilk sorularından biri “Pişo Mahme’yi tani misin?” olur. Birkaç anısını mutlaka anlatır size.

Gurbete de çıkan en çok Qırık'lardır. Genelde İstanbul ya da İzmir bir çoğunun ikinci adresleridir. Üç ay İstanbul’da kalıp memlekete dönen Qırık, üç ay gurbette yaşadıklarını bütün kış boyu kahve ve sokak köşelerinde anlatır durur. O bir yapmışsa elli de üzerine katar.

Aile ve mahalle baskısı sonucu bir çoğu hayatın zorluklarına yenik düştü. Bazı Qırık'lar sınıf atladı iş güç sahibi olanlar oldu ama Qırık'lık hep kaldı onların bir yerinde, kadim şehrin  umutsuz, acılı bir kuşağıdır Qırık'lar.

filmin son sahnesi de gelip çatmıştır artık. Çok uzaklardan bir türkü yükselir. Şark bülbülü Diyarbekirli Celal Güzelses’in sesinden,

“40 yaşında belleri bükülür

45’inde günahlarına ağlar

50’sinde insanlara bel bağlar.

Dağbaşına çökmüş dumana benzer”

Dağkapı sur içinden kalkan bir fayton, Xançepek’e doğru yol alır.“Geş bin  Qırıx Hano, geş bin” o günler de geldi geçti, bir yalana benzer.

Bir İtaatsizlik Denemesi

  Bir İtaatsizlik Denemesi 

  “Gönüllü kulluk üzerine söylev”          

                                                        

            Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev kitabını okuyup bitirdiğimde, toplumların ve devletlerin kaderleri ne kadar da çok birbirine benziyor dedim.

            Yazar La Boettie’nin bu kitabı 1550’li yıllarda kaleme aldığı tahmin ediliyor. Aradan 500 yıldan fazla zaman geçmesine rağmen düşünceler geçerliliğini korumaktadır.

            La Boettie kendi döneminin hukuk fakültesini bitirdikten sonra 1554 yılında genç bir hukukçu olarak Fransız Kralı II. Henry’nin onayı üzerine Bordeaux Parlamentosunda danışmanlık görevine kabul edilir. Ölümüne kadar da bu görevi sürdürmüştür. La Boete 1557 yılında kendisi gibi Kral II. Henry’nin parlamentosuna danışman olan ünlü “Denemeler”in yazarı Montaigne ile tanışmıştır. Ve dost olmuşlardır. La Boettie’nin yaşamı hakkında çok şey söylenebilir. Ama ben daha çok kült kitabı “Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev” üzerinde durmak istiyorum. Yukarıda verdiğim kısa bilgi ise bir noktanın altını çizmek içindir. O da yazar La Boettie dönemin Fransa kralı olan II. Henry tarafından Bordeaux Parlamentosu’nda danışmanlık yapmasıdır. İşte yazara bu kitabı yazdıran neden de yaptığı bu görevdir. 

Krala bağlı bir Meclis’te görev yapma, La Boettie’yi derin araştırmalara itiyor, ulaştığı sonuçları o dönemki devlet ve toplum yaşamının içinden çıkarıyor. Yazar, Fransa özgülünden hareket edip, genel yargılara ulaşıyor. Ulaştığı sonuçları sistemli bir şekilde dile getirerek böylesi bir kitapta topluyor. Kitapta günümüzde bile geçerliliğini koruyan tespitleri var. Denilebilir ki söylediği şeyler en çok da 20. yüzyılda yaşanmıştır ve bazı ülkelerde halen geçerliliğini korumaktadır

La Boettie yaşadığı dönemde diktatörlere, kral ve tiran adını veriyor. O yüzyılda hâkim olan söylem o tarzdaymış. Biz bunu daha da genelleştirebiliriz. Yazarın tiran dediği adama biz modern anlamda diktatör de diyebiliriz. Mesela yazarın tiran dediği bir adamın yaptıklarıyla 20. yüzyılda yaşamış herhangi bir diktatörün arasında fark göremedim. Sadece zamanlar farklı.

Eski yüzyıllarda II. Henry’ler, Kral Luisler, Çarlar, Petrolar ve Osmanlı padişahları vardı. 20. yüzyılda bunların yerini, Hitler ve Stalin gibi liderler almıştı. Yazarın II. Henry Fransa’sı için söylediği şeyler Türkiye’de yaşanan pratiğe de denk düşmektedir. Özellikle tek parti dönemi olan, tek şef diktatörlüğü ile birebir örtüşmektedir. Diktatörlük, her yerde benzer biçimlerde yaşanıyor. Bundan dolayı ayrı coğrafyalarda ayrı ülkelerde, olsak da bazı pratik deneyimler ne çok birbirine benziyor. Kitabı okuduğumda iki noktayı çok iyi açıkladığını gördüm. Birincisi, dünyanın her yerinde diktatörlük bütünlük içinde sistemli bir yapının adıdır. Bu yapı yukarıdan aşağıya merkeziyetçi bir tarzla çok sistemli örgütlülüğün adıdır. Bir diğer nokta ise, insanlar önce zorla düşürülüp kullaştırılıyor, daha sonra ise bu kulluk gönüllü hale getiriliyor.

                       “…halk bir kere kullaşmaya görsün, özgürlüğü öylesine unutuyor ki, artık onun uyanıp yeniden özgürlüğünü ele geçirmesi olanaksız oluyor. Üstelik halk çok içten ve istekli biçimde kulluk (hizmet) ediyor. Bu durumu gören, onun özgürlüğünü değil de köleliğini kaybettiğini sanır. İlk başlarda kuvvetle alt edilmekten dolayı ve zorlama nedeniyle hizmet edildiği bir gerçek. Fakat bundan sonra gelen kuşak, özgürlüğü hiç görmeyip tanımadığından dolayı, pişmanlık duymadan hizmet eder ve ondan sonra öncekilerin zorla yaptıklarını seve seve yerine getirir.” (sf31)

            Tiran önce halkı köleleştirir sonra kendine bağlar, sonraki kuşaklar ise artık kulluğu kanıksamış biçimde yaşarlar. Peki, tiranlar bunu nasıl yapar? Bu sorulara ilişkin de şu değerlendirmeyi yapmaktadır. Bir ülkede “…tiranı koruyanlar atlı insan bölükleri, yaya insan sürüleri ya da silahlar değildir. İlk bakışta inanmak istenmez, fakat gerçektir; tirana destek olan ve tüm ülkeyi kulluk altında tutan hep dört ya da beş kişidir. Her zaman için beş ya da altı kişi tiranın gözüne girmiş, gerek kendilerinden gelen istekle, gerek tiranın çağırmasıyla ona yaklaşmış ve böylece gaddarlıklarının, eğlencelerinin yoldaşı, zevklerinin pezevengi ve yağmaladıklarının ortağı olmuşlardır. Bu altı kişi şeflerini kötü olması gerektiği doğrultusunda etkiler ve bu kötülüğün yalnızca şefin kötülüklerinden değil, fakat kendilerininkinden de kaynaklanmasını sağlar. Bu altı kişinin de çıkar sağladıkları, altı yüz kişisi vardır. Altı kişi tirana ne yapıyorsa bu altı yüz kişi de, altı kişiye aynı şekilde davranır. Bu altı yüz kişi buyrukları altında altı bin kişiyi tutarlar; kendilerini para hırslarında ve gaddarlıklarında yardımcı olmaları, gerektiğinde bu gaddarlıklarını uygulamaları için ve öylesine çok kötülük yapsınlar ki ancak kendilerini yasa ve ceza araçları sayesinde koruyabilsinler diye bu altı bin kişiye toplumsal konumlarını yükselterek eyaletlerini ya da maliye işlerini verirler.” (sf.49)

            İşte bundan dolayı hiçbir ülkede ne kral ne hükümdar ne de modern anlamda anladığımız herhangi bir diktatör uyguladıkları baskı ve sömürü rejimlerinde tek başına değildirler. Tek başına olmadıkları için yukarıdan aşağıya çok sistemli bir biçimde örgütlülük söz konusudur. Bu durum, her ülkenin kendi özgül koşullarına göre değişebilir.

            Yazara göre tiranlar tek başlarına ele alındıklarında bir hiçtirler. Onları birer tiran haline getirenlerin yine geniş halk yığınları olduklarını söyler ve şöyle der:

 “…zavallı sefil insanlar akılsız halklar, kötü durumlarında kalmak ve direnen ve iyiliklerini göremeyen uluslar! Sizler gözünüzün önünde en güzel, en parlak kazançlarınızın götürülüşüne, tarlalarınızın yağmalanmasına, evlerinizin ve eşyalarınızın alınmasına seyirci kalıyorsunuz. Öyle bir yaşam sürüyorsunuz ki hiçbir şeyin size ait olduğunu söyleyecek durumda değilsiniz. Şimdi mallarına, ailelerinize ve yaşamlarınıza yarım yamalak bile sahip olmak, size büyük bir mutluluk gibi gözüküyor. Tüm bu zarar, bu kötülüğü bu yıkım size düşmanlardan gelmiyor. Hiç kuşkusuz düşmanda yani öylesine yücelttiğiniz, uğrunda cesaretle savaşa gidip kendinizi ölüme atmaktan çekinmediğiniz, o kişiden geliyor. Size böylesine hâkim olan kişinin, iki gözü, iki eli, bir de bedeni var ve herhangi bir insandan daha başka bir şeye sahip değil.

            Yalnızca sizden fazla bir şeyi var, o da sizi ezmek için ona sağlamış olduğunuz üstünlük. Eğer siz vermeseydiniz, sizi gözetlediği bu kadar gözü nereden buldu? Sizden almadıysa, nasıl oluyor da sizleri dövdüğü bu kadar çok eli olabiliyor? Kentlerini çiğnediği ayaklar sizinkiler değilse bunları nerden almıştır? Sizin tarafınızdan verilmiş olmasa üzerinize nasıl iktidar olabilir?

            Sizinle anlaşmadıysa sizin üstünüze gitmeye nasıl cesaret edebilir? Kendinize ihanet etmeseniz, sizi öldüren bu katilin yardakçısı olmasanız ve sizi yağmalayan bu hırsıza yataklık etmeseniz o ne yapabilir? Zarar versin diye meyvelerinizin tohumunu dikiyorsunuz.     Hırsızlıklarına eşya sağlamak evlerinizi doldurup döşeyip kızlarınız da şehvet duygusunu tatmin etsin diye yetiştiriyorsunuz. Çocuklarınızı onlara yapabileceği en iyi şey olan savaşlarına, katliama götürsün diye onları tutkularının uşakları ve intikamlarının uygulayıcıları yapsın diye büyütüyorsunuz. Derin haz duygularını incelikle ele alabilsin, pis ve rezil eğlencelerinin içine yuvarlanabilsin diye ölesiye çalışıp bitkin düşüyorsunuz. Onun daha güçlü ve sert olması ve böylece dizginleri daha da sıkması için kendinizi zayıflatıyorsunuz.” (sf.24)

            Halkın bu durumunu içler acısı bulup takdir etmeyen yazar devamla şunu ekler: “Öküzler bile boyunduruk altında sızlanır. Kuşlar ise kafes içinde yakınır” der

Halkın içinde bulunduğu bu durumu, hayvanların bile kabul etmeyeceğini belirtir. Peki, kullaştırılan halk ne yapsın ki bu kölelik zincirinden kurtulsun? Yazar bunu da şöyle cevaplıyor:

 “…hayvanların bile sezinleyemeyeceği ya da katlanamayacağı tüm bu kötülüklerden kurtulabilirsiniz. Bunun için kurtulmaya çabalamanız gerekmez, yalnızca kurtulmak istemeniz yeterli olacaktır. Kulluk etmemeye karar verdiğiniz an özgürsünüz demektir. Onu (tiranı) itmenizi ya da dengesini bozmanızı istemiyorum. Fakat yalnızca O’nu desteklemeyin. İşte o zaman O’nun altındaki kaidesi çekilmiş bir Apollon heykeli gibi tüm ağırlığıyla düşüp parçalandığını göreceksiniz” (sf.25)

            Yazar, halka bu pasif kurtuluş yöntemini öneriyor. Son neticede diktatörleri Apollon heykeli gibi yere serecek olan yine köleleştirilen halklar olmuştur. 

            Yazar başka bir bölümde tiranın yakın adamları olan dalkavuklara değinir. İnsanlığın güzel ve yüce yaşamını zehir zıkkım eden hep aynı dalkavuklardır. Nasıl ki tarih boyunca hep tiranlar, diktatörler aynı gelenekten birbirlerine benziyorlarsa, onlara dalkavukluk edenler de bir o kadar birbirine benziyor. Bakın yazar, tiranın bu dalkavuklarla ilişkisini nasıl anlatıyor. 

“…tiran, kendine yakın olan diğer kişilerin alçaklaştıklarını ve kendinden lütuf dilendiklerini görür. Bu kişilerin tiranın söylediklerini yapmaları yeterli değildir. Onun ne istediğini düşünmeleri ve hatta O’nu memnun edebilmek için düşüncelerini öngörmeleri gerekir. Tirana yalnız itaat etmekle kalmayacaklar, O’nu hoşnut da edecekler, işlerini yapmak için uğraşacaklar, didinecekler, O’nun keyifli olmasından haz duyacaklar ve kendi kişisel beğenileri yerine O’nunkileri benimseyerek mizaçlarını, doğal yapılarını değişmeye zorlayacaklar. Tiranın söyledikleri, sesine, işaretleri, gözlerine dikkat etmeleri gerekecek ve de arzularını bilebilmek ve düşüncelerini seçebilmek için sürekli olarak tetikte bulunacaklar” der. (sf.51)

            Diktatörlük olduğu gibi tiran için de önemli olan daha çok kimin dalkavukluk yaptığıdır. Bunlar bazen kendi içlerinde, daha çok yaranmak için yarışa girerler. Tirana kim daha çok dalkavukluk yaptıysa, o tiranın daha çok gözüne girer. Bunun için bazen birbirlerini kırarlar, bazen de tiranlar bilinçli olarak kendileri yapar bunu. 

“… Böylece tiran, uyruklarını birbirine kırdırarak kulluklaştırır (köleleştirir) ve öyle kişiler tarafından korunur ki eğer bu kişiler biraz değerli olsalar, tiranın bunlardan kendini koruması gerekecektir. Fakat yaygın olan şu sözdeki gibi tiran odunu yakmak için yine odundan çıkardığı yongayı kullanmaktadır. İşte onun muhafızları, mızraklı askerleri, polisleri; bu kişilerinde tirandan acı çektikleri olmaz değil. Fakat tanrı ve insanlar tarafından terk edilmiş, kaybolmuş bu kişiler kötülüğe katlanmaktan hoşnutlar, sanki onlarda aynı kötülüğü, kendilerine bunu yapmış kişiye değil de, aynı onlar gibi kötülük görmüş olan, fakat başkalarına benzerini yapmayan kişilere karşı uyguluyorlar” (sf.51)

            Peki, tiranlar egemenlerin iddia ettiği gibi sevilen insanlar mıdır? Tarihte birçok tarihsel şahsiyet vardır. Birçoğu da yaşadığı dönemde kulluklaştırılan halk tarafından sevilir görünmektedir. Yazara göre bütün tiranlar ve her türlü egemenlik kötüdür. 

“…tiran hiçbir zaman ne sevilip ne de sever, kutsal bir sözcük, aziz bir şey olan dostluk, yalnızca iyi insanlar arasında bulunur ve karşılıklı bir saygı ile kurulur, yapılan bir iyilik değil de daha çok iyi bir yaşamla sürdürülür. Bir kişiyi başka birinin dostu kılan, onun doğruluğunu bilmesi, güvenliğine sahip olması, onun iyi doğal yapısı, dürüstlüğü ve tutarlılığıdır. Gaddarlığın, namussuzluğun, adaletsizliğin olduğu yerde dostluk olamaz. Kötüler kendi aralarında toplanınca bu bir komplo olur. Yoksa bir arkadaş topluluğu değil. Birbiriyle konuşmazlar, fakat birbirlerinden çekinirler. Dost değildirler fakat suç ortaklarıdırlar.” (sf.55)

            La Boettie’e göre tirana yaklaşmanın ve onunla çalışmanın can güvenliği yoktur. 

“…tirana böylesine gönüllü yaklaşan bu kadar insana (masalın anlattığına göre) hasta numarası yapan aslana tilkinin söylediği sözleri söyleyecek cüretli ve yürekli bir tek kişi bile çıkmaz; mağaranda seni ziyarete gelmeyi gönülden isterdim. Fakat sana doğru bir sürü hayvan izi görmeme karşın senden uzaklaşan bir tek iz bile göremiyorum.” (sf.56)

            

            1- Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev, Mehmet Ali Ağaoğulları, B.F.S Yayınları, 1. baskı 1987   

                                                                                              

Hapishaneden Çıkış…

                            Hapishaneden Çıkış…    

 Hapishaneden Çıkış

“Hapishaneye girmek bir şey değil, oradan dışarı çıkmak asıl korkunç olan.”
                                                                                                          Cesare PAVESE

            Ahmed Othmani’nin adını iki yıl önce, İstanbul TÜYAP Kitap Fuarı’nda, hapishane konulu bir programa katıldığımda duymuştum. Söyleşinin adı “Hapishaneden Çıkış” idi. Uzun yıllar hapis yatmış biri olarak, ilgimi çekmişti. Ahmed Othmani Tunuslu bir yazar, insan hakları savunucusu, eski bir siyasi tutsak, Uluslararası Ceza Sistemi Reformu Örgütü (PRI) Başkanı. 10 yıllık hapishane deneyimi ve mücadelesini “Hapishaneden Çıkış” adlı kitabında anlatmıştı. (Kitap aynı isimle, Türkiye’de Metis yayınları arasında yayınlandı.)

Ahmed Othmani TÜYAP’daki söyleşisinde, hapishanelerde koşulların düzeltilmesi için verdiği mücadeleyi ve uluslararası deneyimlerini anlattı. Othmani’nin bir sorusu oldu dinleyici kitlesine: “Salonda hapis yatan kaç kişi var?” demişti. Salonda bulunanların çoğunluğu parmak kaldırınca: “Hapishaneleriyle tanınan Türkiye’nin bir gerçeği bu manzara” demişti.

O güne kadar Türkiye’de tanınan biri değildi Ahmed Othmani. Tanımak gerekiyor muydu? Bu yazı, bunun gerekliliğine inanıldığı için yazıldı. Ahmed Othmani, yaşamının 10 yılını Tunus hapishanelerinde geçirmiş militan bir insandı. Hapis sonrası yaşamını, tüm dünyada hapishane koşullarının iyileştirilmesine adanmış bir yaşam olarak özetleyebiliriz. Hapisten çıktığı 1979 yılından beri, tüm dünyadaki hapishane koşullarının iyileştirilmesi için büyük bir çaba içerisinde olan Othmani bu mücadelesini önce Uluslararası Af Örgütü’nde, 1989 yılından itibaren de Ceza Sistemi Reformu Örgütü’nde (PRI) yürüttü. Başkanı da olduğu bu örgüt, dünyanın birçok ülkesinde, kötü koşullarla idare edilen hapishanelerde reformların yapılmasına öncülük etti. Latin Amerika’dan Afrika’ya kadar bir faaliyet içerisinde oldu. Bu ülkelerden birisi de Türkiye olacaktı ama olmadı. Devletin muhafazakâr tutumu, çalışma imkânı vermedi.

            2004 yılının mayıs ayında Diyarbakır Sanat Merkezi’nin (DSM) konuğu olarak Diyarbakır’da “Hapishaneler, Cezalar ve Yazarlar”  adlı programa katıldı. Ahmed Othmani, Diyarbakır’daki programda da hapishane deneyimlerini ve mücadelesini anlattı. Konuşmasını bir yerinde: “Beni hücremde ellerim ve ayaklarım bağlı bırakıyorlardı, sonra tekrar işkenceye alıyorlardı. Başka şeylerin yanı sıra tenimi eterle yakıyorlar, sonra da yaraların enfeksiyon kapması için öylece bırakıyorlardı.” Bütün işkencelere rağmen direnen Othmani: “Beni, kendime duyduğum saygı ve haysiyetime olan inancım kurtardı, işkencelerin karşısında bir tek kelime konuşmamamı bu sağladı.” demişti. Hapishanelerde yapmak istediği reformlar hakkında ise: “Özgürlükten yoksun bırakmanın kendisi bir cezadır zaten. Hapishane koşulları ceza olarak kullanılmamalıdır. Özgürlükten yoksun olma dışında, tüm diğer insan hakları, mahkûma garanti edilmiş olmalıdır. Hapse giren herkesin bir gün dışarıya çıkacağını unutmamak gerekir.”  diyordu. Hapishane koşullarının tutuklu için birer cezalandırma mekanizması olmasının ne anlama geldiğini, her hapis yatmış insan az çok tahmin ediyordur. Çeken bilir o duvarların ardını. 10 yıl gibi bir süre Türkiye Hapishanelerinde kalmış olmanın tecrübesiyle, Othmani’nin hapishanelerde yapmak istediği reformların ne kadar önemli ve anlamlı olduğunu uzun uzadıya anlatmak gerekmiyor. Diyebilirim ki, 10 yıllık hapishane yaşamımın yarısı, hapishane koşullarının iyileştirilmesi için verilen mücadeleyle geçti. Açlık grevlerinden tutun da barikat eylemlerine kadar, birtakım mücadele sonucu hakların (Koşulların daha iyileşmesi) alındığını gördük ama bu haklar kalıcı olmuyordu. Hapishanede her müdür değişikliğinde ya da en ufak bir olayda başa dönülüyordu çünkü bizim “Haklar” dediğimiz şeyler, yasal güvence altına alınmıyordu. Aynı hapishanede aynı haklar için 2–3 kez direndiğimizi hatırlıyorum. İşte Othmani ve Ceza Reformu Örgütü’nün yapmak istediği bu “Haklar” dediğimiz şeylerin yasal güvenceyle kalıcı hale getirilmesini sağlamaktı.

             Ben bunları söylerken, Türkiye’de hapis yatmış radikal unsurların tepkilerini duyar gibi oluyorum. Hapishanelerde reform denilen şeyi önceleri ben de küçümserdim. O gün bana ayrıntı gibi görünen şeylerin önemini sonraki yıllarda anlamış oldum. Hapishanenin kendisine karşı olmak, hapishanenin var olan reel durumunu ortadan kaldırmıyor. Her an çalışan bir mekanizmadır hapishane. İktidarlar var oldukça hapishaneler de var olacaktır.

            Yakın dönemde hapishanelerde koşulların düzeltilmesi için verilen mücadele küçümsenmemeli ama bu mücadele hapishanenin içinde verilen mücadeleyle sınırlı kaldı. Bu yönüyle de içeride verilen mücadele fazla abartıldı. Mücadelenin dışarı ayağı hep eksik kaldı. Halen Türkiye’de hapishane koşullarının düzeltilmesi için faaliyet yürüten bir örgüt yok. Örgütlü bir sivil toplum inisiyatifi geliştirilemedi. Bazı dernekler olmuş olsa da bu dernekler faaliyetlerini tutuklularla dayanışma ve yardımlaşmanın ötesine taşıyamadı. Ahmed Othmani’nin uluslararası alanda yürüttüğü reform deneyimleri, bu yüzden oldukça önem taşıyor. Şunu unutmamalıyız ki hapishane olgusu içerinin değil, dışarının bir sonucu ve sorunudur. 

           Othmani’nin mücadele deneyiminden anladığım şey, tümüyle ortadan kaldıramadığımız hapishaneleri yaşanılabilir hale getirebilmek. Bu alanda yürütülen mücadele, hapishaneleri suçlu üretme merkezleri olmaktan çıkarabilir. Hapse giren herkesin, günün birinde dışarı çıkacağı unutulmamalıdır. 

 Othmani ile Diyarbakır’da tanışma fırsatım oldu. Hapishaneler üzerinde hazırlamakta olduğumuz projeden bahsettim. Projeyi anlamlı buldu ve PRI örgütü olarak, böylesi bir projeye destek olabileceğini söyledi. Yaklaşık bir yıldır hazırlıklarını sürdürdüğümüz proje üç aşamalı. İlkinde, hapishanelerde yazılmış ürünlerin yayımlatılması var. Bunun için şiir ve öykü seçkisi hazırlandı, önümüzdeki ay yayımlanacak. İkinci aşamada da hapishanelerde bir dizi sanat etkinliği düşünülüyor. Bu yıl yapılacak etkinliklerde film gösterimi, öykü-şiir ve karikatür atölyelerinin yanı sıra, yazarlar tutuklulara kitaplarını okuyacaklar. Bu etkinlikler yapılırken, adli-siyasi ayrımı yapılmayacak. Üçüncü aşamada ise hapiste yazanlarla, dışarıdaki yazarların yazışması sağlanacak.

            Projenin hazırlanma aşamasında tecrübelerinden yararlandığımız Ahmed Othmani’ye müjdeli haberi veremedik çünkü o artık aramızda yok! 10 yıl hapishanede dayanılmaz işkencelere maruz kaldıktan sonra dışarıda, tüm dünyada hapishanelerde insani koşulların sağlanması için militan bir mücadele yürüten Ahmed Othmani, geçtiğimiz aralık ayında, Tunus’un başkenti Rabad’da, elem bir trafik kazasında yaşamını yitirdi.  Son bir notla yazıyı bitirmek istiyorum. Onca mücadelesine rağmen örnek bir hapishane yaratılabildi mi? Sorusuna cevabı: 

“Örnek bir hapishane yoktur ve asla olmayacak!”

                                                                                                                        2005 İstanbul